23 października 1929 roku to data, która na zawsze zapisała się w historii paleontologii. W niewielkiej wsi Starunia w ówczesnym województwie stanisławowskim (obecnie obwód iwanofrankiwski na Ukrainie) odkryto jedyny na świecie kompletny egzemplarz nosorożca włochatego (Coelodonta antiquitatis) z epoki plejstocenu. To nie tylko szkielet, ale również zachowane części miękkie: wnętrzności, mięśnie i skóra. Niezwykłe warunki fosylizacji były możliwe dzięki konserwującym właściwościom wosku ziemnego i soli kamiennej, obficie występujących w iłach otaczających skamieniałość.
Kopalnia ozokerytu – miejsce niezwykłych odkryć
Na początku XX wieku w Staruni działała kopalnia wosku ziemnego, założona przez niemieckiego przedsiębiorcę z Hamburga, Kampego. W październiku 1907 roku, podczas drążenia nowego szybu w celu eksploatacji ozokerytu, odkryto fragmenty szkieletu i części miękkich mamuta z ciosami na głębokości 12–14 metrów. Kilka dni później, 6 listopada, na głębokości 16–17 metrów znaleziono przednią część ciała nosorożca włochatego, później nazwanego pierwszym nosorożcem staruńskim. Oba okazy trafiły w 1908 roku do Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich we Lwowie, gdzie znajdują się do dziś. Znaleziono także kość jelenia olbrzymiego, a profesor Marian Łomnicki wymienił również szczątki płazów, ptaków, owadów, ślimaków oraz fragmenty roślin.
Odkrycie kompletnego nosorożca w 1929 roku
Znaleziska z 1907 roku wskazywały, że Starunia może kryć więcej tajemnic. W 1929 roku krakowski oddział Polskiej Akademii Umiejętności zdobył środki na zorganizowanie prac wydobywczych. 23 października 1929 roku w sztolni na głębokości 12,5 metra natrafiono na prawie nieuszkodzony okaz nosorożca włochatego, leżący na grzbiecie. Była to trzyletnia samica, której jedynymi większymi uszkodzeniami był otwór w brzuchu oraz brak okrywy włosowej, kopyt i rogów.
Wydobycie nosorożca było logistycznym wyzwaniem. Dzięki pomocy Wojska Polskiego wydrążono specjalny szyb transportowy. 17 grudnia 1929 roku nosorożec został wydobyty, a 22 grudnia przewieziony do Krakowa. Preparacji i konserwacji dokonał rzeźbiarz i preparator Franciszek Kalkus pod kierunkiem naukowym Jana Stacha.
Prezentacja znaleziska i dalsze badania
W czerwcu 1930 roku wypchany okaz z oryginalną skórą, części miękkie oraz model gipsowy zostały udostępnione w Muzeum Fizjograficznym PAU w Krakowie. Szkielet nosorożca zaprezentowano dopiero w 1948 roku. Znalezisko wzbudziło ogromne zainteresowanie zarówno w kraju, jak i za granicą. Władze niemieckie podczas okupacji zleciły wykonanie odlewu nosorożca w pozycji przyżyciowej, który trafił do muzeum Haus der Natur w Salzburgu w Austrii.
W trakcie badań odkryto również fragmenty jeszcze dwóch nosorożców włochatych, tzw. trzeciego i czwartego nosorożca staruńskiego, choć były one mniej kompletne. Wszystkie znaleziska trafiły do Krakowa, a prace terenowe kontynuowano do 1932 roku.
Naukowe znaczenie odkrycia
Intensywne badania naukowe prowadzone były nad samym nosorożcem, jak i nad skamieniałościami towarzyszącymi oraz geologicznym kontekstem. W 1930 roku opublikowano monografię „Drugi nosorożec z warstw dyluwjalnych Staruni oraz charakter jego otoczenia”, a także wyniki prac w języku angielskim. Założono pierwsze w Polsce czasopismo paleontologiczne „Starunia”, aby publikować dalsze wyniki badań.
W latach 70. XX wieku przeprowadzono liczne badania, w tym datowania radiowęglowe, analizy histopatologiczne i skaningowe. Badania nad materiałami ze Staruni wznowiono na początku XXI wieku, czego efektem jest monografia „Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia – the area of discoveries of woolly rhinoceroses”.
Dziedzictwo Staruni
Odkrycia w Staruni są nieocenione dla nauki. Jedyny na świecie kompletny nosorożec włochaty dostarczył bezcennych informacji o faunie plejstocenu. Badania prowadzone nad znaleziskami przyczyniły się do lepszego zrozumienia klimatu, środowiska i ewolucji gatunków sprzed tysięcy lat. Starunia pozostaje miejscem unikatowym, a jej skarby nadal fascynują naukowców i miłośników historii naturalnej.