W obronie Konstytucji 3 maja, czyli początek legendy Tadeusza Kościuszki
Bitwa pod Dubienką stoczona przeciw Rosjanom w środę 18 lipca 1792 roku podczas wojny w obronie konstytucji jest jednym z tych starć w historii Polski, które skończyło się polską przegraną. Mimo to przemyślana taktyka i umiejętne wykorzystanie artylerii przez Tadeusza Kościuszkę przyczyniło się do budowy jego legendy na dwa lata przed powstaniem, na którego czele stanął.
Przed bitwą
W piątek 18 maja 1792 roku na prośbę przywódców konfederacji targowickiej wojska rosyjskie pod dowództwem generała Michaiła Kachowskiego i generała Michaiła Kreczetnikowa przekroczyły granice Polski, rozpoczynając interwencję, której celem było zdławienie reform Konstytucji 3 maja. Rosja dysponowała około stutysięczną armią, której większość stanowili dobrze wyszkoleni weterani wojny z Turcją, która trwała w latach 1787-1792. Rzeczpospolita mogła jej przeciwstawić sześćdziesiąt tysięcy żołnierzy, z czego czterdzieści tysięcy rozlokowano na granicy. Armię podzielono na trzy dywizje. Całością sił dowodził bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, książę Józef. W wyniku zdrady księcia Ludwika Wirtemberskiego, który jako generał en chef armii Wielkiego Księstwa Litewskiego umyślnie utrzymał wojsko w rozproszeniu, i po klęsce generała Józefa Judyckiego w bitwie pod Mirem z 11 czerwca, armia rosyjska z łatwością zajęła większość obszarów Litwy.
Dobry ciąg wydarzeń dla Rosjan został przerwany pod Zieleńcami 18 czerwca, kiedy to oddziały pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki pokonały wojska rosyjskie podległe generałowi Iraklija Morkowa. Zwycięstwo miało duże znaczenie dla panujących wśród Polaków morali i zostało sprawnie wykorzystane w propagandzie wojennej m.in. poprzez ustanowienie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego orderu Virtutti Militari. Po wycofaniu się oddziałów polskich z kolejnych punktów oporu postanowiono bronić się na linii Bugu. Oddziały polskie zostały podzielone na trzy dywizje: księcia Józefa Poniatowskiego, generał majora Tadeusza Kościuszki oraz generała-lejtnanta Michała Wielhorskiego. Żołnierze Tadeusza Kościuszki znajdowali się niedaleko Dubienki, niewielkiego miasteczka, mając z jednej strony las, a z drugiej skarpę i bagnistą łąkę oraz granicę z Austrią.
Bohaterskie starcie pod Dubienką
Już we wtorek 17 lipca wojska rosyjskie pod dowództwem generała majora Michaiła Kachowskiego sforsowały Bug pod Dubienką. Bitwa rozpoczęła się po południu następnego dnia w środę 18 lipca 1792 roku. Starcie rozpoczęło kilkugodzinne bombardowanie umocnionych pozycji polskich przez Rosjan. Następnie do ataku na Polaków ruszyły, wspierane przez 3 pułki kozackie i Grenadierów Syberyjskich, Pułki Grenadierów Kijowskich i Fangaryjskich. Polska piechota i artyleria odparła ten i następny atak, a napastnicy ponieśli dotkliwe straty. Nie ma co się dziwić – przeszkody naturalne w postaci bagien uniemożliwiały Rosjanom zdobycie przewagi. Aby wykonać manewr oskrzydlający, generał major Michaił Kachowski postanowił, wbrew przyjętym regułom pogwałcić neutralność Austrii i, okrążając oddziały polskie, przejść przez teren zaboru austriackiego. Dwa pułki strzelców konnych przeszły przez las i uderzyły na tyły prawego skrzydła wojska Tadeusza Kościuszki.
Sytuacja stała się na tyle dramatyczna, iż jeden z oddziałów jazdy próbował zdezerterować, porywając Tadeusza Kościuszkę ze sobą. Generałowi majorowi udało się jednak wyrwać maruderom i powrócić na pole bitwy. Tadeusz Kościuszko wiedział, że nie utrzyma Dubienki, jeśli Rosjanie przejdą przez terytorium Austrii. Groziło mu okrążenie. Dlatego w nocy wydał rozkaz do zorganizowanego wymarszu. Jego dywizja miała przegrupować się i połączyć z siłami księcia Józefa Poniatowskiego pod Chełmem.
Dalsze, pobitewne losy
Bitwa pod Dubienką, w której Polacy stracili około 900 żołnierzy, podczas gdy Rosjan zginęło ponad 2000, przyniosła sławę Tadeuszowi Kościuszce. Król Stanisław August Poniatowski nazwał go „naszym wyśmienitym Kościuszką” i awansował na generała-lejtnanta, powierzając mu dowództwo regimentu Buławy Polnej. W dodatku Tadeusz Kościuszko otrzymał od monarchy Order Virtuti Militari. W Paryżu Zgromadzenie Prawodawcze (Assemblée Legislative) nadało mu tytuł honorowego obywatela Francji.
Choć starcie rozpoczęło legendę Tadeusza Kościuszki, to nie zmieniło losów całej wojny. 25 lipca 1792 roku, król Stanisław August Poniatowski złożył akces do konfederacji targowickiej, wyrzekając się tym samym dzieła Konstytucji 3 maja.